• Allereerst een praktische tip. Gebruikers van de Microsoft Internet Explorer kunnen met de F11- toets hun scherm vergroten waardoor een groter deel van deze pagina op het scherm past. Met diezelfde toets komt u ook weer terug in het oorspronkelijke formaat.

• Aan het eind van het jaar wil ik de analyse beginnen met de lange termijn grafieken, we zien als eerste de logaritmische maandgrafiek. Iedere candle vertegenwoordigt in deze grafiek een maand waardoor we een goed beeld kunnen krijgen van de lange termijn ontwikkelingen. We zien de lijn D die tot vorig jaar de index ondersteunde, de doorbraak van die lijn leidde zoals mocht worden verwacht tot een daling. De vraag is nu hoever die daling ons gaat brengen, daar lopen de meningen nogal over uiteen.

• Het draait onder meer om het hoofd- en schouders patroon (h&s) dat in deze grafiek te zien is. Je kunt het koersdoel van dit patroon bepalen door de afstand te meten vanaf de top bij stippellijn 1 tot de neklijn B en ervan uit te gaan dat de index naar beneden vanaf die neklijn eenzelfde afstand af zal gaan leggen. Je komt dan bij stippellijn 2 uit die rond 200 loopt. Je kijkt dan in feite hoever de koers procentueel is gedaald vanaf de top naar de neklijn (± 45%) en je gaat er dan van uit dat de index vanaf de neklijn op 380 met datzelfde percentage kan dalen. Met een laagste koers van 218 kan je dan zeggen dat het koersdoel dit jaar vrijwel is bereikt en dat we vanaf dat punt een stijgende trend kunnen gaan zien. Als we het patroon echter in een lineaire maandgrafiek beoordelen ziet het beeld er anders uit.

• We zien hier hetzelfde patroon, maar de schaalverdeling van de grafiek is lineair in plaats van logaritmisch. Het is een verdeling in punten in plaats van in procenten. Zetten we nu de afstand tussen de top bij stippellijn 1 en de neklijn B af naar beneden dan komt het koersdoel op stippellijn 2 rond 60 punten te liggen, een waar schrikbeeld.

• Wat verder opvalt is dat de afstand van stippellijn 4, de lijn waarnaar we vanaf de neklijn in eerste instantie zijn gedaald, exact even ver van de neklijn B ligt als stippellijn 3, de top van de rechterschouder. Dit is een fenomeen dat je wel vaker ziet bij een dergelijk patroon, de index gaat niet direct naar het koersdoel maar beweegt na een initiële daling ter grootte van de rechterschouder eerst terug in de richting van de neklijn om de uitbraak te testen. Op een gegeven moment stopt dan die stijging waarna de weg naar het koersdoel wordt vervolgd. Voorwaarde bij dit patroon is dat de index er niet in slaagt boven de neklijn te komen, komt de index boven 380 dan wordt het hoofd- en schouders patroon waardeloos, net zoals het koersdoel dat op basis van dat patroon werd bepaald. Dat een dergelijke beweging niet ondenkbaar is toont de S&P500 index aan. Hier stond net als bij ons een enorm h&s patroon, maar dat verloor zijn waarde toen de index door de neklijn steeg.

• We zullen dus zorgvuldig moeten controleren of de koersontwikkeling volgens verwachting verloopt, iets dat je trouwens in het algemeen moet doen na het ontstaan van patronen. Het dalend trendkanaal FF' kan ons hierbij helpen. Zoals u ziet zijn we aan de bovenkant van dit kanaal aangekomen en we kunnen constateren dat de volgende maand van groot belang wordt aangezien dan de beslissing valt of we binnen dit kanaal blijven of niet. De lijn F' loopt de komende maand ongeveer op 333.

• Wat verder interessant is, is dat dit alles zich afspeelt rond het 23,6% Fibonacci niveau. Het 23,6% niveau is een potentieel keerpunt, maar is dat alleen bij zeer sterke trendmatige bewegingen. Meestal loopt een correctie of retracement namelijk door naar het 38,2% niveau. Mocht de index vanaf het huidige punt naar beneden draaien dan hebben we dus te maken met een sterke neerwaartse trend oftewel een zeer zwakke markt. Over het algemeen betekent dat een krachtige voortzetting van de trend en het is dan niet ondenkbaar dat we naar de onderkant van het kanaal zouden kunnen gaan dalen. Dit zou ons in 2004 of 2005 ook bij stippellijn 2 kunnen brengen, het koersdoel van het h&s patroon. Stijgt de index echter verder dan ligt vanuit de Fibonacci theorie een vervolg naar het 38,2% niveau rond 405 voor de hand en dat zou ons boven de neklijn brengen en het h&s patroon waardeloos maken. We zoomen verder in op de weekgrafiek.

• In de weekgrafiek zien we nog wat beter hoe de index na het dieptepunt in maart van de onderkant naar de bovenkant van het kanaal F' is gestegen. De lijn F' is dezelfde als in de maandgrafiek, maar loopt niet geheel gelijk. Dat is vaker het geval bij grafieken met een verschillend tijdvenster. Wat deze grafiek nog toevoegt is de stippellijn die rond 345 als weerstand dienst doet, we zullen dat direct ook zien in de daggrafiek. Die stippellijn valt samen met de lijn F' en dat betekent een dubbele weerstand. Mocht de index hier naar boven uitbreken dan zou dat een belangrijk positief signaal zijn en het zou sowieso een stijging naar de neklijn B betekenen met daarbij de kans die te breken zoals we in de maandgrafiek aan de Fibonacci niveaus al zagen.

• De kans op een doorbraak is niet groot, dat is althans de conclusie die ik trek op grond van de divergentie tussen index en de indicator onder de grafiek, het MACD histogram. De indicator heeft verzuimd net als de index hogere toppen te maken en dat leidt over het algemeen tot een daling. Ik moet erbij zeggen dat de koersontwikkeling van de afgelopen maanden, waarin nogal wat korte termijn signalen die wezen op een daling zijn genegeerd, me voor wat betreft de interpretatie van deze divergentie wel aan het twijfelen hebben gebracht. Ik trek de conclusie dus met enige reserve. Als ik overigens in algemene zin naar de Nederlandse economie kijk en de stand van de dollar daarin betrek zie ik niet hoe onze beurs naar boven uit zou moeten breken, het beeld ziet er zorgelijk uit. De zwakke dollar zal ongetwijfeld een aanslag betekenen op de winsten van onze internationaal werkende bedrijven, al houdt men daar angstvallig de mond over dicht.

• Net als we van de maandgrafiek het laatste deel in detail bekeken in de weekgrafiek kunnen we dat voor de weekgrafiek ook doen. We stappen over naar de daggrafiek.

• De spinning top heeft vandaag geen vervolg gekregen van een rode candle, een mogelijkheid die ik gisteren schetste, maar is gevolgd door een kleine stijging. De wens om een hogere top neer te zetten was sterker dan de aantrekkingskracht van het gap van gisteren, maar daarover bij de uurgrafiek meer. De uitbraak van gisteren boven de lijn n' was natuurlijk een koopsignaal, alhoewel ik dat in de huidige dunne markt met een korreltje zout wil nemen. De markt is op dagen met weinig handel wat gemakkelijker te beïnvloeden.

• De candle van vandaag is weer een spinning top. De opening en het slot lagen dicht bij elkaar en ook de totale koersuitslag van de dag was klein. Vanwege de jaarwisseling zie ik beide spinning tops niet los van elkaar, men wilde op de laatste dag van het jaar eenvoudigweg niet met een daling het jaar uitgaan. Het is in zekere zin wel positief dat we boven lijn n' zijn gebleven, de uitbraak heeft hierdoor meer cachet gekregen.

• Wat voor de beoordeling van het technische beeld ook meetelt zijn de voortschrijdend gemiddelden EMA50 en EMA200. Beiden stijgen licht hetgeen aangeeft dat de markt het lange termijn beeld redelijk positief ziet. Ze stijgen echter niet voldoende sterk om er een stevige conclusie uit te kunnen trekken, als de index zou gaan dalen zou de lichte stijging vrij gemakkelijk om kunnen slaan in een daling. Ze vormen in ieder geval beiden steun, hetgeen met name voor de rood gestippelde EMA200 het geval is. De EMA50 is wat gevoeliger voor koersschommelingen. 

• De beweging van vandaag is wat mij betreft illustratief voor de vreemde bewegingen die we het afgelopen half jaar met grote regelmaat hebben gezien. Er ontstond gisteren een gap, maar toen de index gisterenmiddag uit het kanaal ee' brak werd de daling die normaalgesproken had moeten volgen om het gap te sluiten opgevangen. Vandaag werd een lichte stijging geboekt. Het is een nieuw fenomeen van de laatste maanden dat neerwaartse doorbraken uit trendkanalen niet meer gevolgd worden door een daling, maar al na korte tijd leiden tot een vervolg naar boven. Het is het zoveelste voorbeeld dat de markt niet in orde is, partijen halen zelfs na een doorbraak van een stijgende lijn geen winst meer van tafel maar zorgen juist voor een verdere stijging. De markt wordt beheerst door lange termijn beleggers.

• Al deze tijd blijft er divergentie tussen index en MACD histogram in de grafiek zichtbaar, ook vandaag weer. De indicator blijft zelfs negatief terwijl de index stijgt. Divergentie is echter al maanden niet betrouwbaar meer als indicator voor de toekomstige koersontwikkeling. Maar let op mijn woorden: de tijd dat divergentie weer bruikbaar wordt komt terug zodra er een situatie ontstaat dat lange termijn beleggers moeten verkopen vanwege dalingen van de index.

• De 15min grafiek biedt een uitvergroting van de bewegingen uit de uurgrafiek. Links ziet u het gap, waarvan ik aanneem dat het nog gesloten zal gaan worden. Het jaar is afgesloten, de bonussen voor fondsbeheerders en anderen binnen, dat hoeft dus het sluiten van het gap niet meer in de weg te zitten.

Commentaar: Het is een moeilijk jaar geweest voor de beoefenaars van de technische analyse. U heeft op deze plaats samen met mij meermaals kunnen constateren dat de index zich bij herhaling niet heeft gedragen zoals op grond van analyses had mogen worden verwacht. Het handelde daarbij met name om technische signalen die wezen op een daling, dergelijke signalen kregen over het algemeen geen opvolging. Ik denk dan aan zaken als het hoofd- en schouders patroon, de stijgende wig, allerlei candle toppatronen, doorbraken door stijgende steunlijnen en divergentie. Mocht u via de historie link in de titelbalk van deze site de afgelopen maanden nog eens de revue laten passeren dan zult u ze ongetwijfeld tegenkomen. Ook vormde de index bij dalingen een aantal keren nog voor het bereiken van het 38,2% Fibonacci niveau of tussen twee niveaus in een bodem, hetgeen al net zo ongewoon is. Wat de oorzaak van dit alles is kan ik niet zeggen, maar het leek soms alsof verkoopsignalen juist leidden tot extra vraag in de markt. Je zou al haast de conclusie trekken dat er hier en daar bij commissionairs orders op de plank klaar liggen die kunnen worden ingezet bij het ontstaan van verkoopsignalen, maar dat blijft gissen.

Hoe je het ook wendt of keert, het kwam na het enorme herstel vanaf het dieptepunt op 218 naar 345 maar nauwelijks van een daling. De markt kende de afgelopen maanden slechts een zijwaartse beweging. De Amerikaanse beurzen blijven alsmaar stijgen, technisch gezien staan die markten er ook veel beter voor dan wij. De ernstige verzwakking van de dollar zorgde ervoor dat wij niet konden meeliften met dat herstel, wij wisten slechts een daling te voorkomen. De vraag is nu hoe dit zich verder zal gaan ontwikkelen.

We kijken daarvoor in eerste instantie naar de maandgrafiek. Het hoofd- en schouders patroon in die grafiek voorspelt niet veel goeds voor de lange termijn, maar je kunt over het koersdoel twisten. In de logaritmische maandgrafiek ligt het koersdoel op 200 en er zijn analisten die zeggen dat we met de laagste koers op 218 dit koersdoel behaald hebben. De lineaire maandgrafiek geeft ons een koersdoel dat veel lager ligt, namelijk rond 60 punten. Het dalend kanaal FF' waarin wij ons bevinden gaat het komend jaar een cruciale rol spelen en de maand januari zal daarin het belangrijkst zijn. We zijn in de maandgrafiek aan de bovenkant van dat kanaal en als we er niet in slagen uit te breken moeten we rekening houden met forse dalingen, wellicht zelfs naar de onderkant van het kanaal FF'. Dat zou dus ons fors lager gaan brengen, niet bepaald een prettig vooruitzicht aangezien het ongetwijfeld gepaard zou gaan met een verslechtering van de economie.

Het wonderlijke feit doet zich voor dat er vrijwel geen econoom of analist te vinden is die spreekt over dit scenario. Het tegendeel is het geval, men spreekt in de vooruitzichten voor 2004 vrijwel zonder uitzondering over economische groei en een vervolg van het herstel. Het enige twistpunt is de mate van herstel. Verder valt het me op dat iedereen vrijwel hetzelfde zegt, namelijk dat het eerste deel van het jaar stijgingen te zien zal geven en het tweede deel wat verzwakking. Analisten en economen lijken wel papegaaien, het credo is dat als je min of meer hetzelfde zegt als de anderen je er later ook niet op afgerekend kan worden. Het is niet meer dan menselijk dat ik bij zoveel optimisme ga twijfelen. Als technisch analist moet ik echter tot het moment dat een trend wordt gebroken uitgaan van het vervolg van die trend. Tot het kanaal FF' gebroken wordt moet ik ervan uitgaan dat het intact zal blijven en dat de daling vanaf de komende maand hervat zal worden.

Gaan we van de lange termijn grafieken over naar de daggrafiek, dan is er wel enige reden aan deze ontwikkeling te twijfelen en in ieder geval de ontwikkeling nauwkeurig te volgen. We zien zoals ik in de aanhef ook al zei het voortdurend falen van de technische analyse als het gaat om de inschatting van dalingen. In de daggrafiek zagen we dat ook met de neerwaartse doorbraak door lijn n, de onderkant van de driehoek, die na twee dagen al weer teniet werd gedaan. We zijn vervolgens met een gap boven de driehoek gebroken en dat is een onvervalst koopsignaal. In de uurgrafiek zien we dat dat gap nog niet gesloten is en de ervaring leert dat dat over het algemeen binnen enkele beursdagen alsnog gebeurt. Ik verwacht daarom dat we het nieuwe jaar met een daling zullen beginnen en daarna zullen de vierde kwartaalcijfers uitsluitsel moeten geven.

Ik wil, hoe gek dat ook klinkt, afsluiten met mijn commentaar van 31 december 2002. Ik moet constateren dat de negatieve zaken die ik toen noemde nog niet veel aan waarde hebben ingeboet, op sommige punten is het beeld alleen maar verscherpt. Zo sprak ik over de falende financiële verslaglegging van bedrijven, dit jaar zagen we met Ahold en Parmalat twee nieuwe gevallen van frauderende bedrijven. Het is niet uitgesloten dat er dit jaar meer zullen volgen, aangezien er op het gebied van controles niet veel is veranderd. Op alle fronten steekt ook het persoonlijk gewin de kop op, dat is wat mij betreft ook een van de kernbegrippen van het afgelopen jaar. Ik schreef over de falende voorlichting uit Europa, daar kunnen we dit jaar het falen van het stabiliteitspact aan toevoegen. Het toont wat afspraken met onze Europese "partners" waard zijn. Ik had het over een tijdperk van polarisatie en confrontatie, president Bush heeft dat dit jaar als volgt gezegd: als je niet voor ons bent ben je tegen ons. We kennen sinds dit jaar het begrip preventieve oorlog, waar je wat mij betreft ook selectieve oorlog van zou kunnen maken. Ik ben er namelijk van overtuigd dat velen in de wereld dat zo zullen voelen en dat moet een bron van zorg zijn. 

Dit jaar wil ik er het functioneren van de beurs aan toevoegen. Het is niet de technische analyse die faalt, maar het is de vrijheid die men zich met name in Amerika denkt te kunnen permitteren om voortdurend extra geld in de markt te brengen en de beurzen ongelimiteerd te laten stijgen. Hoewel het niet hard te maken is dankzij de ondoorzichtigheid van het beurscircuit, ook hier is geen enkele controle, vermoed ik dat er sprake is van een pact om de beurzen omhoog te brengen. Het past ook wel in het tijdsbeeld waarin alles toegestaan lijkt waar je zelf beter van wordt. Mocht ik gelijk hebben dan bewijst zich dat zich op termijn vanzelf, want dan komt er een moment dat we met een daverende klap naar beneden gaan.

Rest mij om u een goed, maar vooral gezond 2004 toe te wensen. Laat u niet teveel beïnvloeden door mijn negatieve beelden, maar geniet van de dag. Wat er ook met de economie gebeurt, u leeft maar één keer. Het nieuwe jaar zal weer van alles brengen dat het leven interessant maakt, in negatieve maar zeker ook in positieve zin. -Ad Nooten-