Het is weer tijd voor een fundamentele beschouwing van mijn kant, dat is namelijk al weer even geleden. Is het u ook opgevallen hoeveel optimisme er her en der wordt uitgestraald? Ondernemers, politici, economen, bankiers, uit diverse hoeken wordt in positieve bewoordingen over de economie gesproken. Premier Balkenende ging vorige week nog het verst door onomwonden te spreken over economisch herstel aan het eind van het jaar. We hebben het dieptepunt gehad, zo is de teneur. Is dit werkelijk het geval?
Laten we eerst een stapje terug doen en kijken wat er de afgelopen jaren is gebeurd. President Bush heeft -geconfronteerd met een recessie en een aanslag- in dubbel opzicht gekozen voor de aanval, hij heeft zowel de Irakezen als de recessie de oorlog verklaard en is beiden zeer agressief te lijf te gaan. Hoe dat in Irak is verlopen weten we, het kost de Verenigde Staten tot de dag van vandaag nog mensenlevens en veel geld. De situatie voor wat de recessie betreft oogt aanzienlijk beter. Bush is er door een zeer agressief beleid in geslaagd de Amerikaanse economie aan te slingeren en de rest van de wereld profiteert hier indirect van mee. Dat beleid bestond uit scherpe renteverlagingen, forse lastenverlichting voor het Amerikaanse bedrijfsleven en fikse belastingverlagingen voor de Amerikaanse consument. Het heeft miljarden gekost, de tekorten van de Amerikaanse overheid zijn groter dan ooit. Verder hebben renteverlagingen en extreem patriottisme de Amerikaanse consument ertoe gebracht enorme bedragen te lenen, de schulden van die consument zijn net als die van de Amerikaanse staat groter dan ooit. De Amerikaanse economie floreert bij de gratie van geleend geld.
De wereldeconomie profiteert vanzelfsprekend mee, exporterende bedrijven weten hun graantje in de Verenigde Staten mee te pikken, al wordt dat door de zwakke dollar overigens wel steeds moeilijker. Europa heeft op een andere wijze op de recessie gereageerd. Hier is men middels het stabiliteitspact op de centen gaan letten, overheden hebben in tegenstelling tot de Amerikaanse overheid de uitgaven juist beperkt. De rente is in verband met de inflatiedoelstelling van de ECB ook niet zo extreem verlaagd als in de VS en de lasten voor de burgers zijn evenmin gedaald. Maar er is meer. Europa heeft zijn burgers door de invoering van de euro en de uitbreiding met een groot aantal landen juist op grote kosten gejaagd.
De euro heeft voor lastenverzwaringen gezorgd doordat hele bedrijfsketens de aan de invoering van de euro verbonden kosten binnen die keten aan hun klanten doorberekenden en de consument aan het eind van de streep de rekening kreeg gepresenteerd. Ik denk ook dat er hier en daar dankbaar gebruik van deze omstandigheid is gemaakt om een extra prijsverhoging door te voeren. Die consument gaf vanwege onwennigheid met die euro zijn geld in het begin ook nog eens te gemakkelijk uit en ook dat leverde het gevoel op dat het leven duurder was geworden. Het tijdstip van de invoering van de euro -precies op het moment van recessie- had door de dames en heren politici ook niet slechter gekozen kunnen worden, temeer daar voor de invoering van de euro bij de Europese burger ook nog eens geen enkel draagvlak bestond. Voor de uitbreiding van Europa bestond evenmin draagvlak, ook dat is ons door politici ter linker en rechter zijde als het ware door de strot geduwd en daarvan komt de financiële terugslag in de vorm van extra uitgaven en nieuwe concurrentie bij onze burgers eveneens als een mokerslag aan. Dit alles zorgt dat de consument geen vertrouwen meer heeft, zijn hand op de knip houdt en straks op het moment dat hij voor de eerste keer mee mag praten over Europa wellicht zijn gram haalt door de Europese grondwet af te wijzen.
Nu zult u zeggen dat er desondanks economisch herstel te zien is, dat is juist. Ondanks het geringe vertrouwen slaagt het Europese bedrijfsleven er toch in de resultaten te verbeteren en het is juist dat aspect dat beleidsmakers ertoe brengt ons te wijzen op een lonkend economisch perspectief. Zij zien licht aan het eind van de tunnel. Het Financieel Dagblad prikt deze ballon in een artikel op de voorpagina van vandaag echter vakkundig door met de constatering dat er alleen dankzij kostenbesparingen van winstherstel sprake is. Bedrijven zijn winstgevender geworden door het saneren van verliesgevende onderdelen, het snijden in de kosten en het saneren van schulden, maar voorzichtigheid is troef. Het vertaalt zich nog niet in verhoogde investeringsactiviteit of expansie. Het Financieel Dagblad probeert het bericht nog wel wat leuker te maken door te vermelden dat de bedrijven nu klaar zijn voor een betere toekomst, 'na kostenbesparingen en opschonen balans is er ruimte voor avontuur' zo schrijft men in een kop. De vraag is of men de gelegenheid zal krijgen om dit avontuur aan te gaan.
Het antwoord op die vraag ligt in de Verenigde Staten. De Fed is inmiddels begonnen met het in stapjes verhogen van de rente, hetgeen de economische groei remt, maar noodzakelijk is om de voorkomen dat inflatie ontstaat. De stimulerende factor van de lage rente valt dus langzamerhand weg. Ook de lastenverlagingen voor bedrijfsleven en burgers hebben hun langste tijd gehad, de economie zal het verder dus zonder deze extreme stimulans moeten doen. Daar komt bij dat de olieprijs nog steeds stijgt, hetgeen de economische groei remt. Alles komt nu neer op de vraag of de Amerikaanse economie voldoende aangeslingerd is om op eigen kracht door te kunnen stomen. Als dat inderdaad het geval blijkt heeft president Bush geschiedenis geschreven, hij heeft dan het recept gevonden om binnen korte tijd een recessie te keren. Is de Amerikaanse economie echter niet in staat voort te bouwen op het herstel van de afgelopen jaren dan komt president Bush eveneens in de geschiedenisboeken, maar dan als de president die het land tot een bankroet bracht.
De schuldenpositie van het land is namelijk enorm en dat zal op de een of andere manier moeten worden opgelost. De simplistische economische theorie van Bush voorziet in een succesvol bedrijfsleven dat uiteindelijk zoveel geld in het laatje zal brengen dat de schulden de komende jaren door een voortgezette economische groei als vanzelf kunnen worden teruggebracht. Verder wordt de bal voor een deel bij andere landen gelegd, namelijk bij landen die de Verenigde Staten het geld hebben geleend voor deze strategie. Deze landen, met name Aziatische landen, zitten inmiddels met enorme dollarreserves die door de afkalvende dollar steeds minder waard worden. Starten deze landen met het afbouwen van deze reserves dan zal dat alleen maar meer druk op de dollar opleveren. De Verenigde Staten verstevigen inmiddels de banden met andere landen in de hoop dat die landen een deel van de economische groei van de wereldeconomie voor hun rekening zullen kunnen nemen, Bush realiseert zich namelijk dat hij hen nodig heeft. In Europa krijgt de strategie van Bush inmiddels overigens ook weerklank door de roep om versoepeling van het stabiliteitspact, steeds meer politici willen de weg van Bush volgen en geleend geld in de economie gaan pompen. Als men het daar al over eens wordt en het wordt doorgevoerd zal het niet snel baten, het duurt jaren voor een dergelijk beleid effect sorteert.
Het grootste probleem voor Europa is de zwakke dollar waardoor we de Verenigde Staten niet kunnen helpen. Hoe zwakker die dollar wordt hoe nadeliger dat voor de concurrentiepositie van ons bedrijfsleven is, dat terwijl onze geringe economische groei nu juist voor een belangrijk deel afkomstig is van de export. De oplossing moet van de Europese consument komen, die moet er op de een of andere manier toe worden gebracht meer geld uit te geven. In dat licht moeten we de opmerkingen van premier Balkenende zien. Hij is als een gids in de woestijn die ons enthousiast wijst op een oase die wij nog niet zien, een oase die -als de groei in de VS bij het wegvallen van de stimulans niet doorzet- een fata morgana zou kunnen blijken te zijn. Als het simplisme van Bush geen blijvende oplossing blijkt komt de wereldeconomie namelijk alsnog in het slop. Vraagt u mij op dit moment welke kant het op gaat dan kan ik die vraag niet beantwoorden, daarvoor zijn de onzekerheden te groot. De beurs gaat de laatste maanden gezien de stijging in ieder geval uit van succes van de Amerikaanse economische politiek. Eén ding is voor mij wel zeker, het wordt ofwel een klinkend succes waarin wij allen Bush zullen prijzen voor zijn economische strategie ofwel een enorm fiasco waarbij we Bush achteraf de schuld zullen geven voor een nieuwe crisis in de wereldeconomie. Een tussenweg lijkt er me gezien de enorme schuldenberg van de Verenigde Staten niet, als de schuldeisers aan de deur kloppen en de economie de afbetaling van die schulden niet kan dragen staat het land voor enorme problemen.
President Bush en zijn vazallen hebben zo ver vermoedelijk niet gedacht. Zij zijn in alles als schakers die maar één zet vooruit denken, voor de inval in Irak dachten ze niet na over de gevolgen en dat hebben ze in dit geval bij de extreme stimulering van de economie ook niet gedaan. Bush heeft -met het opportunisme dat al zijn daden kenmerkt- zonder aarzelen zijn kinderlijk eenvoudige strategie tot herstel van de economie ingezet, naar ik aanneem zonder de gevolgen te kunnen of willen overzien. Er is gezien de huidige stand van zaken zeker kans op een blijvend succes, dat moet ik hem nageven, maar de risico's op een financiële ramp als gevolg van de onevenwichtigheden die door dit beleid zijn ontstaan zijn eveneens enorm. Het is met enige aarzeling dat ik het woord in de mond neem, maar die financiële onevenwichtigheden zijn zo groot dat zelfs een crash niet ondenkbaar is. Mijn positie kan ik op dit moment daarom ook het best omschrijven als vertoevend tussen tussen hoop en vrees.
Ad Nooten
www.aexactueel.nl - 14 maart 2005